Zarys historii kościoła i parafii p.w. NMP Wniebowziętej w Kościanie

Parafia pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej była najpewniej pierwszą społecznością katolicką w Kościanie. Od połowy XIV wieku kościół znajdował się pod zarządem wspólnoty św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu (Joanitów), a funkcję proboszcza sprawował komandor joanicki. Pierwszym odnotowanym proboszczem parafii farnej był komandor Jan, o którym wzmianki pojawiły się w dokumencie z roku 1356. Zakon Joanitów zarządzał kościańską farą do połowy XVI wieku, kiedy to kościół znalazł się pod zarządem księży diecezjalnych. Pierwszym z nich był ksiądz kanonik Jan Powodowski. Na uwagę zasługuje fakt, iż w okresie XV i XVI wieku nabożeństwa w kościele prowadzone były w dwóch językach: polskim i niemieckim. Przyczyną tego stanu rzeczy było to, iż stosunkowo dużą grupę mieszkańców Kościana stanowiła ludność niemiecka. W tym okresie fara nieustanie bogaciła się i piękniała, a przyczynili się do tego mieszczanie, zwłaszcza cechy rzemieślnicze, które fundowały liczne ołtarze i kaplice. Do większości ołtarzy ufundowanych przez cechy przypisani byli Altaryści czyli kapłani, którzy przy swoim ołtarzu odprawiali określoną liczbę mszy w intencji jego fundatorów.

Najazd szwedzki

W czasie najazdu szwedzkiego w roku 1704, kościół został ograbiony przez wojska szwedzkie. Wiele paramentów zaginęło w wyniku czego przez kilka następnych lat nabożeństwa odprawiano w innych kościołach znajdujących się na terenie miasta tj. w bernardyńskim i dominikańskim. Dawną świetność świątyni przywrócił jej kolejny proboszcz ks. Szymon Wosiński, który objął parafię w 1719 roku. W okresie działalności ks. proboszcza Wosińskiego w kościele wybudowano barokowy chór, odnowiono organy oraz postawiono ambonę.

Okres rozbiorów

Pomyślny okres dla kościoła trwał aż do okresu rozbiorów. Choć w pierwszych latach sytuacja przedstawiała się nienajgorzej, to wraz z nasilaniem się polityki antypolskiej życie parafian stale się pogarszało. Apogeum walki z polskością, a co za tym idzie również z duchowieństwem, przypadło na rządy kanclerza Otto von Bismarcka. Uważał on, że Kościół utrudnia jednoczenie się państw niemieckich. W związku z tym od czasów powstania Cesarstwa Niemieckiego, tj. 1871 r. rozpoczęła się bezpardonowa walka z tą instytucją, tzw. Kulturkampf. Ograniczano władze kościelne w samodzielności obsadzania stanowisk, zmuszano duchownych do przysięgi na wierność państwu niemieckiemu, ograniczano kształcenie kleryków i działalność szkół parafialnych. W Kościanie przejawem kulturkampf było osadzenie na stanowisku proboszcza, popieranego przez władze ks. Juliusza Berenka (1875 r.). Nie zyskał on jednak uznania wśród parafian, którzy ostentacyjnie wyrażali swoje niezadowolenie. Potajemne nocne msze, grzebanie zmarłych w innych parafiach, to tylko niektóre z działań podejmowanych przez społeczność przeciwko nowemu proboszczowi. Problem ten rozwiązał się w roku 1889, kiedy ks. Berenek odszedł na emeryturę. Władze niemieckie wycofywały się w tym okresie z walki z Kościołem, przerzucając swoje działania antypolskie na inne dziedziny życia.

Ks. dr. Józef Surzyński

W 1894 r. funkcję proboszcza objął ks. dr. Józef Surzyński, wybitny kompozytor i patriota. Był on nie tylko twórcą wielu kościelnych utworów muzycznych, ale dał się poznać również jako społecznik, animator życia stowarzyszeń polskich. Brał m.in. udział w powstaniu Banku Ludowego, wspierającego ludność narodowości polskiej. Proboszcz występował również w sprawie obrony języka polskiego. Dzięki staraniom ks. Surzyńskiego w kościele farnym wymieniono trzy pęknięte stare dzwony, zastępując je czterema nowymi, znacznie większymi. Ks. Józef Surzyński zmarł w roku 1919, jego miejsce zajął ks. Stanisław Bednarkiewicz, który pełnił urząd do roku 1941.

Okres II wojny światowej

Ciężką próbą dla parafii był okres II wojny światowej. Po wkroczeniu Niemców do Kościana, rozpoczęły się aresztowania oraz walka z polskością. Ofiarami Nazistów stało się wielu znamienitych mieszkańców miasta. Polskie szkoły i stowarzyszenia zostały zamknięte, a wszelka działalność patriotyczna zakazana pod groźbą kary śmierci. Ofiarami terroru padli również księża. W lutym roku 1940 aresztowano pierwszą grupę kościańskich księży, wśród których znaleźli się ks. Antoni Szwarz, ks. Czesław Kuźniak, ks. Józef Mettler, ks. Stefan Tomczak i ks. Alfons Graszyński. Wszyscy oni, z wyjątkiem ks. Graszyńskiego, zostali przewiezieni do przekształconego w więzienie klasztoru w Lubiniu, następnie do Fortu VII w Poznaniu i w końcu do obozu w Dachau. Ks. Graszyńki ze względu na podeszły wiek, został zesłany do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie zmarł w Krakowie. Według relacji przytoczonej przez Mariana Koszewskiego ks. Graszyński podczas publicznej egzekucji na kościańskim rynku w dniu 2 października 1939 roku, chciał oddać swe życie w zamian za skazanego kupca Ludwika Wenskiego - ojca wielodzietnej rodziny. Zgody na zamianę nie wyraził dowódca plutonu egzekucyjnego. Druga fala aresztowań przypadła na maj tego samego roku, kiedy to aresztowano ks. Stanisława Bednarkiewicza i ks. prefekta Antoniego Bereka. Obaj zginęli w obozie w Dachau; ks. Bednarkiewicz w 1941r., a ks. Berek w 1942. Wojska niemieckie zamknęły kościół farny i przeznaczyły na magazyn, a jego wnętrze zostało ograbione.

Po II wojnie światowej

Po oswobodzeniu miasta pierwszą mszę odprawiono 25 lutego 1945 roku w kaplicy św. Zofii. Msza nie mogła odbyć się w farze ze względu na brak odpowiedniego wyposażenia kościoła. Farę otwarto na nowo 18 marca 1945 roku. Pierwszą mszę, na której zgromadziło się kilka tysięcy wiernych, odprawił administrator parafii ks. Bronisław Jasiewicz, który sprawował tę funkcję od lutego 1945 do października 1946 roku. Parafia p.w. N.M.P Wniebowziętej w tym okresie była jedyną działającą parafią w Kościanie. Liczyła ok. 21 tys. osób i obejmowała Kościan, Gurostwo, Czarkowo, Kokorzyn, Kurzą Górę, Nowy Lubosz, Nacław, Pelikan, Ponin, Sierakowo, Szczodrowo i Widziszewo. Stan ten utrzymywał się aż do roku 1967. 1 października 1946 roku parafię objął kolejny proboszcz ks. Tomasz Sworowski, któremu wierni zawdzięczają odnowienie zniszczonych kościańskich kościołów oraz budowę probostwa i domu parafialnego. Przywrócił on wnętrzu fary pierwotny gotycki charakter. Ksiądz Sworowski w latach 1951-1972 pełnił również funkcję dziekana kościańskiego. W roku 1976 przeszedł on w stan spoczynku. W czasie pełnienia funkcji przez księdza Sworowskiego nastąpiła odbudowa wspólnoty parafialnej. Wznowiły swoją działalność organizacje kościelne jak np. Chór im. ks. dr. Józefa Surzyńskiego. W roku 1947 powstał oddział parafialny Caritasu, który służył pomocą lokalnej społeczności. Na skutek wrogiej kampanii władz komunistycznych oddziały parafialne Caritasu zostały przez Episkopat Polski rozwiązane a w ich miejsce utworzono działające do dziś parafialne akcje charytatywne.

1 marca 1977 roku parafia otrzymała nowego gospodarza. Proboszczem został wtedy ks. Edward Pośpieszny. Pełnił on swą funkcję przez 12 lat, do roku 1989, kiedy to został przeniesiony do Poznania. Od 1 lipca 1989 roku proboszczem parafii p.w. N.M.P. Wniebowziętej został ks. prałat Czesław Bartoszewski.  Pełnił urząd proboszcza przez 27 lat.
Od 1 lipca 2016 roku przeszedł na emeryturę i zamieszkał przy parafii w Czempiniu. Od 1 lipca 2016 roku proboszczem został ks. Paweł Skrzypczak.

23 października 2020 roku decyzją przełożonych wyższych został zamknięty Dom Zakonny Sióstr św. Wincentego a`Paulo w Kościanie. Budynki Konwentu kupiło Starostwo Powiatowe w Kościanie dla Szpitala Powiatowego. Kaplica św. Zofii została przekazana w zarząd Parafii pw. Najświęszej Maryi Panny Wniebowziętej w Koscianie.

Bibliografia:
1. Zielonka Jerzy, Kalendarium miasta Kościana t. II, z. I, z. II, red. Piotr Bauer, Kościan 2001.
2. Koszewski Marian, Życie duchowe - kościół, [w:] Historia Kościana, t. II. Czasy nowożytne, red. Zimniewicz Kazimierz, Kościan 2005.
3. Marciniak Ryszard, Zmierzch znaczenia miasta. Od początku XVII wieku do roku 1793, [w:] Dzieje Kościana t. I, red. Kazimierz Zimniewicz, Kościan 2000.
4. Nawrocki Stanisław, Kościan w latach 1793-1918, [w:] Dzieje Kościana t. II, red. Kazimierz Zimniewicz, Kościan 2000.
5. Piwoń Aleksander, W Drugiej Rzeczypospolitej, [w:] Dzieje Kościana t. II, red. Kazimierz Zimniewicz, Kościan 2000.
6. Wędzki Andrzej, Kościan w okresie starożytności i w średniowieczu, [w:] Dzieje Kościana t. I, red. Kazimierz Zimniewicz, Kościan 2000.